Afazide Dil ve Biliş Temelli Müdahale Yöntemleri
Afazi genellikle inme veya travmadan kaynaklı olarak beynin bazı bölgelerinde hasar meydana gelmesi sonucu ortaya çıkan edinilmiş bir dil bozukluğudur. Dili anlama, kullanma, kullanılan dilin içeriğini belirleme işlevlerinde ve bu işlevlerin yerine getirilmesini sağlayan düşünce, algı, bellek gibi bilişsel faaliyetlerde sorun gözlenmesine sebep olabilir.
Afazi ve beraberinde gelişen semptom ve sendromların rehabilitasyon, terapi ve tedavi süreçlerinde dil ve konuşma terapisti, nörolog, psikolog, fizyoterapist, psikiyatrist gibi birden fazla meslek mensubunun görev alması gerekebilir ancak afazili bireyin dil becerilerini değerlendirme, afazi tipini tanılama, yakınlarına bilgi ve danışmanlık sağlama görevlerinden ötürü dil ve konuşma terapistlerinin rolü büyük önem taşır. Bu süreçte dil ve konuşma terapistleri detaylı bir değerlendirme ile birlikte terapi ve müdahale planı oluşturabilir.
Afazili bireye uygun bir terapi ve müdahale planı oluşturabilmek için bireyin dil ve biliş becerilerinin incelenmesi gerekir. Değerlendirme sürecine başlarken vaka öyküsü almak, bireyi gözlemlemek ve bireyin yakınlarından bilgi edinmek önemlidir. Tarama testleri, standardize testler; bireyin vücut işlevlerini, katılım faaliyetlerini inceleyen araçlar bu aşamada kullanılabilir ve vakanın daha detaylı incelenmesini sağlayabilir.
Değerlendirme sürecinin amaçları:
- Dil becerilerinin korunup korunmadığını belirlemek,
- Dille ilgili bilişsel bozuklukların derecesini belirlemek,
- İletişim problemi olup olmadığını gözlemlemek,
- Bireyin gösterdiği sendrom semptomlarını tespit etmek,
- Azalan becerileri tanımlamak,
- Durumun bireyin hayata katılımına olan etkilerini tanımlamak
olarak özetlenebilir. Değerlendirme ile terapinin bir bütün olması da değerlendirmenin gerekliliğinin bir diğer sebebi olarak gösterilebilir.
Terapi planı belirlenirken afazi tipi, bireyin dil özellikleri, semptomları, vaka geçmişi, kendisinin ve çevresinin terapiden beklentileri göz önünde bulundurulur. Terapide dil becerilerini tekrar kazandırma, iletişimi daha iyi hale getirme, kaybedilmeyen özellikleri güçlendirme amaçlanabilir ve süreç içerisinde bireyin yakınlarının da danışmanlığı yapılır.
Afazide kullanılan terapi yaklaşımları “Bozukluk Temelli Yaklaşım” ve “Aktivite ve Katılım Temelli Yaklaşım” olarak ikiye ayrılır.
Bozukluk temelli yaklaşımda dil yeteneğinin kaybolmadığına, yalnızca dili etkileyen bazı alanların hasar gördüğüne dikkat çekilir ve bu bağlamdan yola çıkılarak hasar gören özellikleri telafi etmek amaçlanır. Terapi sırasında da hata yapılan alanlara yönelik çalışmalar ön plana alınır. Bu yaklaşıma sahip terapi yöntemlerine CILT, MIT, okuma terapisi, yazma terapisi, sözcük bulma terapisi, HELPSS, RET, semantik özellikler analizi örnek gösterilebilir.
Aktivite ve katılım temelli müdahalede ise asıl amaç bireyin yaşama katılımına etkide bulunan engelleri azaltmaktır. Bu yaklaşıma sahip terapi yöntemlerine VAT, FCT, CPT, PACE örnek gösterilebilir.
Güncel ve sık olarak kullanılan yöntemler arasında HELPSS,VNeST,VAT,RET,MET,TLS,ORLA,MOR,ACRT,Uyaran Yaklaşımı,Semantik Özellik Analizi bulunur.
- HELPSS yönteminde farklı tiplerdeki (edilgen, emir vs.) cümleler resim ve hikayeli anlatımlarla desteklenerek ve iki farklı düzey kullanılarak sentaktik yapıların geri kazandırılması hedeflenir.
- VNeST (Eylem Ağı Güçlendirme Terapisi) yönteminde bireyin sözcük bulma ve cümle oluşturma becerilerini geliştirmek, zihnindeki sözcükleri güçlendirerek daha hızlı ve bağımsız düşünmesini sağlamak amaçlanır. Eylemler belirlenir ve eylemlerin etkilediği nesnelerin üzerinde özne-nesne çiftleri oluşturularak çalışılır. Resimli uyaranlarla çalışma yapmak yerine bireyin görüntüyü zihninde oluşturması hedeflenir.
- VAT (Görsel Eylem Terapisi) yöntemi diğer yöntemlerden yeterince fayda görememiş bireyler için alternatif bir yöntem olarak kullanılabilir. Bireyin sözel olmayan yollarla iletişim kurabilmesini, jest ve mimikleriyle kendisini ifade edebilmesini sağlamayı amaçlar. Nesneler ve resimlerinin bulunduğu, hareket ve eylemlerin bulunduğu ve çizimlerin bulunduğu üç aşamadan oluşur.
- RET (Yanıt Detaylandırma Eğitimi) yönteminde bireyin daha uzun ve anlamlı cümleler kurmasını sağlamak hedeflenir. Uyaran resimleri kullanılır ve 5N1K soruları terapiye yardımcı olabilir. Yaratıcı dili desteklemek amacıyla, terapistin planladığı cevaplar yerine hastanın verdiği cevaplara odaklanılır.
- TLS (Tematik Dil Uyarımı) yönteminde anlamsal olarak birbiriyle ilişkili sözcüklerin bir bağlam içine konulmasıyla iletişimi geliştirme ve karşılıklı sohbet edebilme amaçlanır.
- MET (Melodik Entonasyon Terapisi) yönteminde sözel üretimi desteklemek için melodi ve ritim kullanılır. Günlük hayatta kullanılan kelime öbekleri belirlenir ve bunlara uygun melodiler oluşturulur.
- MOR (Çoklu Okuma Tekniği) yönteminde okuma hızı ve doğruluğunu artırma amaçlanır. Hastanın aynı metni tekrar tekrar okuması yolu kullanılır.
- ORLA (Afazide Dil için Sesli Okuma) yönteminde okuma, prozodi ve tonlamayı geliştirmek amaçlanır. Terapist ve hasta önceden belirlenmiş cümleleri birlikte okur.
- ACRT (Harflerin Yerini Değiştirme, Kopyalama ve Hatırlama Eğitimi) yönteminde harflerin yerini değiştirme, kopyalama ve hatırlama yolları ile hastanın kelime yazımını geliştirme veya öğretme amaçlanır. Sık kullanılan veya kısa olan sözcükler gruplandırılarak terapi sırasında kullanılır.
- Semantik Özellik Analizi yönteminde adlandırma sorunlarını çözmek amaçlanır. Bir hedef sözcük belirlenir ve hedef sözcüğün görseli sayfanın ortasına yerleştirilir. Hastadan sözcüğün ismini söylemesi istenir. Söyleyemediği takdirde ise sözcüğün özellikleri (kullanım amacı, görünüşü vs.) hakkında sorular sorulur. Daha sonra hastanın öğrendiği sözcüğü cümle içerisinde kullanması da istenebilir.
- Uyaran Yaklaşımı yönteminde işitsel anlama, üretme, okuma, yazma becerilerini geliştirmek ve dil kullanımını yeniden düzenleyip üst düzeye çıkarmak amaçlanır. İşitsel modalite temel alınarak belirlenen görevlerin (resim gösterme, okuma, yazma, komut alma vs.) uygulanması beklenir.
- Kaynakça:
- Kuramdan Uygulamaya Klinik Dil ve Konuşma Terapisi
- dilgem.com.tr
Nurceylin Korkın
Anadolu Üniversitesi Dil ve Konuşma Terapisi Bölümü
2. Sınıf Temsilcisi
Dil ve Konuşma Terapisi: Vaka Akademisi Semineri ile Bilginizi Derinleştirin! Kariyerinizi Geliştirin, Uzmanlık Kazanın!
Dil ve konuşma terapisi alanında çalışıyor veya bu alana ilgi duyuyorsanız, kaçırılmaması gereken bir etkinlik sizleri bekliyor! Vaka Akademisi: Dil ve Konuşma Terapisi, güncel vaka analizleri ve etkili terapi yöntemleriyle profesyonel gelişiminize katkı sağlayacak. Unutmayın, bilgi güçtür ve bu etkinlik sizin mesleki gücünüzü artıracak!
