İnsanların yardım etmemelerinin birçok farklı sebebi vardır. Bazı insanlar yardım etmek isteyebilir, ancak nasıl yardım edeceklerini veya ne yapacaklarını bilemeyebilirler. Diğerleri ise kendi kaygıları veya korkuları nedeniyle yardım etmekten kaçınabilirler. Örneğin, bir kişi bir intihar düşüncesi veya davranışı ile karşılaştığında, yardım etmek için bir şeyler yapmak yerine, bu durumla başa çıkabilmek için duygusal olarak zorlandıkları için kaçabilirler. Başka bir neden ise, insanların diğer insanların sorunlarına karışmak istememesi veya bu durumla ilgili olarak kendilerine veya başkalarına zarar verme riski olabileceği düşüncesidir. Ayrıca, bazı insanlar diğerlerinin problemlerine müdahale ederlerken kendi hayatlarının kontrolünü kaybetmekten korkabilirler. Herhangi bir durumda yardım etme olasılığımız etraftaki kişi sayısına bağlı olarak değişir mi? Psikoloji bu soruya ‘evet’ yanıtını veriyor. Literatürde ‘bystander etkisi’ olarak geçen ‘seyirci etkisi’ acil bir durumda ortamda bulunan kişi sayısının artışıyla yardım etme olasılığımızın azaldığını ifade eder.
On üç Mart 1964, saat sabah 3.15’te trajik bir olay yaşandı. Kitty Genovese adlı genç kadın evinin önünde bıçaklanıp öldürüldü. Ancak 38 görgü tanığı olay sonlanana kadar camdan izlemekle yetindi. Bu haberde olayın engellenememesinin başka açıklamaları olsa da akıllarda şu soru belirmeden edemedi: 38 tanıktan çoğu neden yardım etmedi?
Bu trajik olaydan 4 yıl sonra psikolog John Darley ve Bibb Latane bir deney tasarladılar.
Katılımcıları 3 gruba ayırdılar:
*1. odada 1 gerçek katılımcı,
*2. odada 3 gerçek katılımcı,
*3. odada 1 gerçek, 2 işbirlikçi katılımcı vardı. Ve tabii ki 3. odadaki gerçek katılımcı diğer 2 katılımcının işbirlikçi olduğunu bilmiyordu.
Başta her şey normal gibi görünüyordu, ancak anketler tamamlandığı sırada odaya hafif bir duman verildi ve katılımcıların ne yapacağı gözlemlenmeye başlandı. Sonuçlar seyirci etkisine destek olur nitelikteydi: Birinci odada bulunan 1 gerçek katılımcının haber verme oranı %75 iken ikinci odada bulunan 3 gerçek katılımcının haber verme oranı bir anda %38’e düştü. Üçüncü odada ise 2 işbirlikçi katılımcı dumana bakıp kafalarını geri çevirdiler ve gerçek katılımcının haber verme oranı sadece %10’du!
Katılımcıların kendi hayatları tehlikede olmasına rağmen ortamda başkalarının varlığından etkilenip deneycilere haber verme olasılığı bu denli düştü!
Peki, Kitty Genovese davasında insanların yardım etmemesi, odadaki duman deneyinde katılımcıların deneycileri bilgilendirmemesinin nedeni ne?
1. Sorumluluğun Dağılması: Ortamda başka insanların bulunması sebebiyle bireyin harekete geçmemesi durumu. Kısacası ‘nasıl olsa biri yardım eder’ düşüncesidir.
2. Değerlendirilme Kaygısı: Bireylerin bazen acil durumlarda ne yapacaklarını bilmelerine rağmen yanlış yapmaktan ya da diğer insanların ne düşüneceklerinden çekinmeleri durumudur. Burada ‘Ya yanlış yaparsam’ düşüncesi hakimdir.
Sonuç olarak, başka insanların varlığı ‘nasıl olsa başkası yapar’ ya da ‘ya yanlış yaparsam’ önyargılarıyla yardım etme davranışımızı etkileyebiliyor. Yapılan son araştırmalar seyirci etkisini destekler nitelikte olsa da seyirci etkisini bilmenin yardım etme olasılığını artırdığını söylemesi bizleri umutlandırıyor. Bunca zorlukla mücadele halindeyken ve seyirci etkisini de öğrenmişken ‘yardım etme’yi unutmamayı umut ediyoruz.
Rümeysa Nur Avcı
İzmir Bakırçay Üniversitesi – Psikoloji – 3. sınıf
